شایعه اینست…

گاهی اوقات خبری پخش می‌شود مبنی بر این که سازمان فلان مبلغ پاداش را در بهمان تاریخ به حساب کارکنان واریز می‌کند. حال اگر از ناقل این خبر بپرسیم که علت صحت این خبر چیست، پاسخ مى‌دهد« چون همه مى‌گویند پس صحت دارد ». شنونده نیز براى پذیرش آن مطلب کمتر به دنبال دلیل و مدرک واقعى است، بلکه به شیوع و تواتر آن بسنده مى‌‌کند....

اینگونه خبرها ویژگیهایی از این قبیل دارند: منبع نامشخص، مخاطبان ناهمگون و پراکنده، مجراهای انتقال رسمی و غیر رسمی، شبکه های پخش ناپایدار وزودگذر، سرعت شگفت انگیز، محتوای تازه و به روز، بده بستان جمعی، هزینه اندک، قابلیت پذیرش بسیار، ناموثق ترین نوع خبر، ابزاری برای مقابله با محرومیت، قابلیت کنترل بسیار دشوار، نوعی فرافکنی، تولید ساده، بازتاب غیرقابل پیش بینی، مبارزه با آن پیچیده است، بدون هرگونه احساس گناه.
اینست که هرگاه مساله‌‌اى مهم در جامعه باشد و یا بروز کند، اما نسبت به آنها ابهام و پوشیدگى ایجاد شود و اخبار آن به درستى و صادقانه مطرح نشود، فرصتى ایجاد مى‌شود تا فرصت‌طلبان و عنادورزان از بى‌اطلاعى عامه مردم نسبت وقایع ملموس سوء استفاده کرده و به شایعه روی آورند.

آلپورت و پستمن ( Allport and postman ) می‌گویند: که شایعه محصول دو عامل است: علاقه مردم به موضوع ( اهمیت داشتن شایعه هم برای گوینده و هم برای شنونده ) ومیزان ابهام موضوع ( احتمال وجود چند تعبیر از یک موضوع ).

 شایعه گزارش تأیید نشده‌ای از وقایع است که به تعریف و تبیین وضعیتهای مهمی که به صورت دو پهلو ظاهر می‌شود کمک می‌کند . در حقیقت شایعه پیامی است که در میان مردم رواج می‌یابد، ولی واقعیتها آن را تأیید نمی‌کند . شایعه در موقعیتهایی رواج می‌یابد که مردم مشتاق خبر باشند ولی نتوانند آن را از منابع موثق دریافت کنند. پدیده شایعه فرایندی است که از طریق آن، اخباری پخش و اغلب دگرگون می‌شود، بدون آنکه از مجراهای رایج گذشته باشد .

انتقال یک شایعه فرایندی اجتماعی است که یک ‌یک افراد می‌توانند نقش های متعددی در آن داشته باشند . عده‌ای از افراد پیام‌آورند و برشایعه تکیه کرده‌ و آن را معتبر می‌دانند و منتقل می‌کنند. کسانی که شایعه را منتقل می‌کنند، تمایل دارند برخی جزئیات را حذف و بر بعضی تأکید کنند . معمولاً تغییراتی که در جزئیات داده می‌شود ، منعکس کنندة ترسها ، تعصبها ، امیدها ، دیگر احساسات مردمی است که شایعه را منتقل می‌سازند. حتی مردمی که به شایعه اعتقاد ندارند نیز آنرا بازگو می‌کنند زیرا بدین وسیله، امکانی برای بروز هیجانات خود که در غیر این صورت باید سرکوب شود پیدا می‌کنند.
عدة دیگر در نقش افراد شکاک ظاهر می شوند و دربارة آنچه می‌شنوند . تردید می‌کنند همچنین، عده‌ای ممکن است به تعبیر و تفسیر روی بیاورند و مترصد این باشند که چه رخ می‌دهد؟ ودر نهایت، احتمالاً عده‌ای هستند که براساس شایعه‌ها تصمیم‌گیری می‌کنند و همین که شایعه‌ای پخش شد ، به اقدامات خاصی دست می‌زنند .
در گذشته‌های دور عواملی همچون وجود یک رخداد مهم در جامعه و عدم وجود اخبار موثق در مورد یک حادثه مهم به شایعات دامن می‌زدند. امپراتورهای رم باستان، چنان دچار بلای شایعه شده بودند که عده‌ای را به عنوان مخبرین و پیش قراولان شایعه به کار گمارده بودند. وظیفه این افراد رفتن به میان مردم و گزارش شنیده های خود به امپراتور بود. ماجراهای روزمره ای که به این صورت به قصر می رسید محک خوبی برای سنجش افکار عمومی بود.

در یونان باستان"توسیدید" ضمن نقل واقعه طاعون آتن به ذکر رواج شایعات می‌پردازد. از جمله اینکه شایعه شده بود چاهها به سم آلوده شده اند." ویرژیل" شاعر رومی یک قرن قبل از میلاد مسیح این واقعه را به صورت دراماتیک وصف کرده است:« شایعه پیام آور اشتباه و شر و تیزپاترین بلاهاست که در دلها وحشت افکنده و در حین انتشار قدرت می‌گیرد. »

پدیده شایعه که در گذشته به هنگام بحرانهای عمومی از قبیل جنگ، قحطی و حوادث طبیعی و بروز بیماریهای واگیر رواج می یافت؛ با وقوع انقلاب صنعتی در اروپا بیشتر به قلمرو سیاسی، اجتماعی، و اقتصادی گام نهاد و به طور مستقیم به امور روزمره و عینی حیات اجتماعی پیوند خورد.
مثلاً شایعه‌اى در شهرها و روستاهاى دور افتاده هند رواج یافت که : “باندهاى خاصى براى ربودن بچه‌ها از خیابانها به وجود آمده است که منظور از این اقدام، فروش بچه‌ها به بانکهاى خون یا فروش اعضاى بدن آنها و به کارگیرى آنها در باندهاى دزدى و گدایى است.”. در پى رواج این شایعه در دل پدران و مادران ترس عجیبى مستولى شد، تا آنجا که على‌رغم انکار رسمى موضوع از سوى مسئولان، اولیاء از اعزام فرزندان خود به مدارس اجتناب ورزیدند.
در آمریکا نیز شایعاتى پیرامون تولیدات رستورانهاى مک دونالد شکل گرفت که " این رستورانها به محتواى ساندویچ‌هاى خود کرمهایى اضافه مى‌کند تا پروتئین آنها افزایش یابد". در پى انتشار این شایعه تعداد زیادى از مردم به علت سلامتى خود از خرید این تولیدات خوددارى کردند و مدیریت این رستورانها برای سیطره بر این شایعه ویرانگر مجبور به صرف هزاران دلار شد.
برخی از جامعه شناسان معتقدند که بحران اقتصادی سال 1929 در آمریکا ناشی از شایعه‌ای مبنی بر ورشکستگی بانکهای آمریکا بود. مردم با شنیدن شایعه فوق برای دریافت سرمایه خود به بانکها مراجعه کردند و در نتیجه بانکها از پول و سرمایه در گردش خالی شده و به ورشکستگی کشیده شدند. بدین ترتیب پیامد نهایی شایعه مذکور رکود عظیم اقتصادی در آمریکا بود.
با شروع بحران مالی جهانی، بازار شایعات در مورد بانکها سراسر دنیا داغ شده و افرادی از طریق پخش شایعات در خصوص مسائل مالی و اقتصادی به سیستم بانکی و مالی کشورها ضربه می‌زنند. مثلاً تقویت شایعه اعلام ورشکستگی بانک سرمایه‌گذاری LEHMAN BROTHERS در آمریکا و خبر تصاحب بانک MERRILL LYNCH& CO به عنوان یکی از بزرگترین کارگزاری‌های جهان توسط بانک آمریکا (BANK OF AMERICA) ارزش دلار آمریکا را به شدت کاهش داد و نرخ آن را در مقابل ین ژاپن و یورو با افت کم‌نظیری مواجه کرد .
اخیراً نیز پلیس هنگ‌کنگ اعلام کرد فردی را دستگیر نموده که با پخش پیامهای الکترونیکی در خصوص ورشکستگی قریب الوقوع بانک آسیای شرقی باعث هجوم سپرده‌گذاران و خروج سپرده‌های آنان از این بانک گردیده است.
در جریان انتخابات کشورهای غربی نیز معمولاً از این تاکتیک استفاده می شود و شایعاتی مبنی بر پیروزی شخص یا جریان خاصی در میان مردم پخش می‌گردد. از آنجایی که مردم دوست ندارند به جریانهایی که احتمال شکست آنها زیاد است بپیوندند، وادر به رای دادن آنها شده و بدین ترتیب بار دیگر "شایعه"ای به واقعیت مبدل می گردد.
شایعه کسی را قانع نمی کند، بلکه چیزی را به زبان می‌آورد که عموم مردم حاضرند آن را باور کنند.

نوشته شده توسط:منصور اسدی  

[e-mail]

در وب سایت کانون دانش